Orgelhistorie - over orgels, muziek en geschiedenis

Sint Cecilia is patrones voor de kerkmuziek, musici en muziekinstrumentenmakers. Op veel taferelen wordt zij daarom met een orgel afgebeeld. De Heilige Cecilia stierf omstreeks 230 de marteldood in Rome. De gedenkdag van de heilige is 22 november.

Haar patronage van de (kerk)muziek is het gevolg van een misverstand: De zinsnede ‘Cantantibus organis Caecilia virgo in corde suo soli domino decantabat’ (uit de antifoon van de vespers van haar feestdag) werd niet als ‘Terwijl er (tijdens het huwelijksfeest) muziek weerklonk, bezong de maagd Caecilia slechts haar Heer’ vertaald, maar als: ‘terwijl zij het orgel bespeelde bezong de maagd Caecilia de Heer’. Dat verklaart ook waarom Cecilia vaak met een orgel als attribuut wordt afgebeeld.

In de 18de, 19de en 20e eeuw werden op grote schaal devotieprentjes verspreid. Uitzonderlijk werd Cecilia op doodsprentjes afgebeeld. De prentjes zijn doorgaans gedrukt op papier, maar soms ook van perkament of uitzonderlijk van celluloid. Op de keerzijde is soms een korte tekst (bijvoorbeeld een gebed) afgedrukt. Er werden verschillende technieken toegepast zoals (koper)gravure en lithografie. Afbeeldingen uit de 17de, 18de en vroege 19de eeuw werden soms ook met de hand ingekleurd. De postkaarten met afbeeldingen van de heilige Cecilia dateren meestal uit de 20e eeuw.

Bijna zonder uitzondering worden fantasie-orgels afgebeeld. Alleen de portatieven worden min of meer realistisch weergegeven. Een regelmatig terugkerende fout is de schikking van de pijpen: de grootste pijpen worden dan bij de hoogste toetsen afgebeeld. De orgelpositieven zijn louter fantasie: een drie-klavierskabinetorgel spant de kroon! Ook wat betreft de weergave van de klavieren hebben de graveurs zich vooral door hun fantasie laten leiden.

Bij veel oudere prentjes is de gezichtsuitdrukking van Cecilia neutraal of zelfs vrolijk. Op veel laat-19de en vroeg-20e eeuwse afbeeldingen is de devote blik van Cecilia een karakteristiek element.

De meeste afbeeldingen heb ik in de loop der jaren verzameld. Deze digitale verzameling is voor de gelegenheid nog uitgebreid met scans van een tiental devotieprentjes uit de collectie van pater Jozef van Osta (abdij Park, Leuven).

Johan Zoutendijk, 22 november 2020